29/01/2021

Dr n. med. Grzegorz Mańko, D.O.

Specjalista Rehabilitacji, Dyplomowany Osteopata

Zakład Biomechaniki i Kinezjologii Instytut Fizjoterapii UJCM

Wprowadzenie

Coraz częściej poszukujemy metod terapii, które uwolnią nas szybko od bólu, podniosą naszą sprawność i równocześnie poprawią komfort psychofizyczny. Tu rodzi się szerokie pole do popisu dla Fizjoterapii, Treningu Fizycznego, Psychologii i innych dyscyplin szeroko związanych z leczeniem pacjenta. Standardowa Fizjoterapia w modelu tradycyjnym niekonieczne stawia czoło temu zadaniu. Powszechnie znany nam model, propagowany szeroko w jednostkach ochrony zdrowia coraz intensywniej narzuca wdrażanie różnych standardów, a przez to też stwarza potencjalne ograniczenia. Stale poszukujemy więc nowych rozwiązań, które to pozwoliłyby na realizację zadań związanych z funduszem, a przy tym służyłyby godnie pacjentowi podnosząc jego sprawność i jakość życia. Pożądane są takie aktywności, które wyuczone przez pacjenta będą służyły mu również w jego codziennym życiu. Obecnie w szpitalach i ośrodkach rehabilitacji często stosowane są metody specjalne fizjoterapii i ćwiczenia sensomotoryczne.

Ćwiczenia sensomotoryczne

Ćwiczenia sensomotoryczne działają przez stymulację odruchowych mechanizmów kontroli nerwowo-mięśniowej, które wpływają na prawidłowe ustawienie segmentów ciała względem siebie. Prawidłowe ułożenie ciała w trójwymiarowej przestrzeni możliwe jest dzięki sprawnemu działaniu receptorów czucia głębokiego (proprioreceptorów), które w wyniku urazów narządu ruchu, czy chorób układu nerwowego ulegają zaburzeniu. W takiej dysfunkcji impulsy nerwowe przekazują błędnie informację do ośrodkowego układu nerwowego o położeniu ciała w przestrzeni, lub nie przekazują jej w ogóle. Wprowadzenie zestawu ćwiczeń sensomotorycznych ma za zadanie odbudowanie i wzmocnienie propriocepcji, która spowoduje, że aparat ruchu pacjenta będzie ponownie w sposób bardziej skoordynowany wykonywał złożone zadania ruchowe. Ćwiczenia obejmują stopniowe zwiększanie obciążenia dla systemu sensomotorycznego pod warunkiem uzyskiwania kontrolowanych i bezpiecznych reakcji równoważnych. Podstawą prowadzonej terapii z pacjentem jest stosowanie dużej ilości ćwiczeń równoważnych i utrzymywania ciała w różnych pozycjach. Ćwiczenia wykonuje się zarówno z kontrolą jaki bez kontroli wzroku. Prowadzone powinny być w warunkach statycznych (utrzymywanie stabilnej pozycji ciała) jak i dynamicznych (utrzymywanie stabilnej pozycji ciała w trakcie wykonywania ruchu lub wytrącenia z równowagi), zaczynamy od ćwiczeń w pozycjach stabilnych przechodząc stopniowo do coraz bardziej niestabilnych. Takie działanie zwiększa obciążenie stymulowanego pacjenta i poziom trudności wykonywanych ruchów. Do prowadzenia ćwiczeń stosujemy elastyczne podłoże w postaci mat lub dmuchanych poduszek a także piłek. Zmniejszone pole podparcia uzyskujemy, wykonując ćwiczenia stojąc jednonóż lub w pozycjach niskich opierając ciężar ciała na rękach lub przedramionach. Odpowiednio przenoszony ciężar ciała sprzyja zwiększeniu impulsacji z receptorów czucia głębokiego oraz stymuluje mechanizmy równoważne. Różnorodne techniki stymulacji sensorycznej pobudzają określone typy receptorów, dzięki czemu otrzymywana jest odpowiedź w postaci zmiany napięcia mięśni i tkanek okołostawowych. Celem stymulacji jest wzmocnienie odruchowej stabilizacji stawu. Dobra stymulacja powoduje, że uszkodzone receptory regenerują się lub ich funkcje zostają przejmowane przez inne. Dzięki ćwiczeniom narząd ruchu pracuje w sposób bardziej skoordynowany i umożliwia lepsze, a przede wszystkim bezpieczniejsze funkcjonowanie w różnorodnych warunkach i czynnościach życia codziennego. Celem ćwiczeń jest także przywrócenie prawidłowego balansu mięśniowego. To właśnie zaburzenie współpracy poszczególnych zespołów mięśniowych prowadzi do chronicznych przeciążeń, a te z kolei do degeneracji powierzchni stawowych i przewlekłego bólu. Przewlekłe napięcie przyczynia się też do łatwiejszego aktywowania procesów zapalnych.

Poza przywracaniem prawidłowej funkcji receptorów czucia głębokiego po urazie aparatu torebkowo-więzadłowego, ćwiczenia sensomotoryczne znajdują powszechne wykorzystanie w przygotowaniu ruchowym dla osób aktywnych fizycznie i sportowców na różnym poziomie zaawansowania. Prowadzenie odpowiednich ćwiczeń sensomotorycznych daje możliwość lepszego przygotowania się do wzmożonej aktywności fizycznej w trakcie sezonu wypoczynkowego (aktywności sezonowe) lub sportowego w różnych dyscyplinach. Lepsza kontrola położenia własnego ciała w trójwymiarowej przestrzeni, daje możliwość znacznie szybszego uczenia się nowych ruchów. Ćwiczenia sensomotoryczne przyczyniają się również do zmniejszenia ryzyka odniesienia kontuzji poprzez przyspieszenie reakcji na dynamiczną zmianę pozycji ciała. Okazuje się, że duża liczba problemów związanych z uszkodzeniem aparatu torebkowo-więzadłowego wynika z zaburzeń biomechanicznych, związanych z nieprawidłową pracą receptorów czucia głębokiego. Zadziwiająco dobrze w sektorze zdrowia przyjmują się tego typu ćwiczenia a wśród nich tai chi.

Tai chi

Tai chi jest prostym, nieinwazyjnym i kompletnym systemem ćwiczeń, który oddziaływuje na człowieka jako na spójną całość. Przynosi przez to korzyści nie tyko fizyczne ale też psychiczne i duchowe.

Elastyczne i płynne ruchy w ćwiczeniach tai chi oddziaływują na kości, mięśnie i stawy. W trakcie ćwiczeń pobudzane i stymulowane są też organy wewnętrzne. Nie wychodząc z domu dzięki zestawom tai chi można zyskać energie, dobre samopoczucie i zharmonizować się z otoczeniem. Program złożony z ćwiczeń oparty na wschodnich sztukach ruchowych daje różnorodne możliwości poprzez szeroką gamę ćwiczeń i to od tych najprostrzych do bardzo złożonych. Jednakże profil społeczności pacjentów szpitalnych ulega stopniowej zmianie i zaczynają przeważać osoby, którym trzeba pomagać w najprostrzych czynnościach życiowych. W związku z tym musimy zadbać aby cały program aktywności odpowadał ich potrzebom. Ćwiczenia trzeba tu zmieniać od podstaw i dostosować do osób poruszających się o kulach, balkonikach i wózkach. Poszukiwana jest forma ruchu odpowiednia dla wszystkich, także i tych którzy mogą stać jedynie przez krótki czas oraz tych którzy nie mogą stać wogóle. Ćwiczenia mają być energizujące, a nie wyczerpujące przez co mają równocześnie sprawiać przyjemność i leczyć. Tradycyjne ćwiczenia często doprowadzają do bólu i budzą niechęć. W przeciwieństwie do nich tai chi jest systemem odprężających i płynnych ruchów medytacyjnych. Widoczna jest harmonia pomiędzy poszczególnym częściami ciała, jak również pozytywne relacje pomiędzy ciałem i jego otoczeniem. Ćwiczenia wykonuje się zwracając szczególną uwagę na naturalny, ale zsynchronizowany z poruszaniem wzór oddechu. Wykonując tradycyjne ćwiczenia na sali rzadko zwracamy uwagę na oddychanie, często potrzegając oddech jako naturalny odruch ciała. Dlatego że poziomem energii chi i jej krążeniem po ciele steruje mózg, nie ma konieczności wykonywania setek powtórzeń ciężkich ćwiczeń w celu poprawy i utrzymania dobrostanu psychofizycznego. Efekt osiągniemy znacznie przyjemniej i szybciej w postaci uaktywnienia mięśni, stawów oraz dotlenienia organizmu. Tai chi nie jest tylko zestawem ćwiczeń oddziaływującym na ciało ale też umysłu i ducha. Takie podejście otwiera zupełnie nowe horyzonty przed koncepcjami ćwiczeń fizycznych. Coraz częściej możemy się spotkać z praktykowaniem formy tai chi na siedząco.

Tajemnica łącząca wszystkie chińske sztuki walki doprowadziła do powstania wielu legend na temat stylu tai chi chuan, służącego pierwotnie do samoobrony. Mówi się, że pierwowzorem stylu były podpatrywane ruchy zwierząt. Niezależnie od historii stało się popularną formą ćwiczeń w Chinach i na całym świecie. Korzyści profilaktyczno-zdrowotne stały się też najważniejszym aspektem systemu. Uznawano od lat, że ćwiczenia te powodują przepływ energii Chi w meridianach podczas ich wykonywania. Wierzono, że ci którzy osiągnęli równowagę pomiędzy ciałem, umysłem a oddechem maja zrównoważone trzy okolice zwane dan tien. Dolny dan tien zlokalizowany jest pomiędzy kością łonową a pępkiem. Środkowy jest w okolicy splotu słonecznego, a górny w okolicy szyszynki. Dan tienom przyporządkowane są poszczególne narządy i ich zaopatrzenie energetyczne. Odpowiadają za funkcje życiowe, metabolizm i aktywność umysłową. Ćwicząc tai chi koncentrujemy wszystkie wysiłki i myśli na trzech dan tienach.

Na skutek coraz większego zainteresowania medycyną alternatywną a przy tym tai chi, przeprowadzono liczne badania. Miały one na celu uwiarygodnienie rezultatów tych ćwiczeń. Dowiedziono że tai chi reguluje ciśnienie krwi, poprawia przemianę materii i poziom natlenowania. Uelastycznia też tkanki i bardzo dobrze przyczynia się do poprawy zmysłu równowagi. Sprawdza się w profilaktyce osteoporozy, chorobie zwyrodnieniowej i zapobieganiu upadkom. Choć trudno o udokumentowanie wszystkich zauważalnych efektów ćwiczenia te mają zastosowanie we wszystkich specjalnościach medycznych. Zawsze w wynikach podkreśla się podniesienie komfortu psychofizycznego.

Każdy z krótkich zestawów rozpoczyna się od głębokich oddechów mających na celu dotlenienie całego organizmu. Krótka sesja oprócz tego, że ma wzmacniać mięśnie i uelastyczniać stawy ma wywrzeć także wpływ na organy wewnętrzne. Każda sesja kończy się ćwiczeniami relaksującymi i ewentualnie stymulacją punktów akupresurowych. Ruchy w ćwiczeniach są płynne angażujące dużo rotacji, przez to są dobre z funkcjonalnego punktu widzenia. Ruch zgrany jest przede wszystkim z oddechem i wspomagany jest przez świadomą kontrolę czuciową. Wszystkie ruchy generowane są ze środka ciała (punkt dan tien w okolicy poniżej pępka) ćwiczenia mają charakter funkcjonalny z jednoczesnym utrzymywaniem stabilności posturalnej.

Zdjęcie 1. Pacjentka po endoprotezoplastyce stawu kolanowego, leczona w Ośrodku Rehabilitacji Narządu Ruchu ,,Krzeszowice” SP ZOZ. Pacjentka ćwiczy elementy zestawu tai chi na siedząco. / www.rehabilitacja-krzeszowice.pl

Zdjęcie 2. Pacjentka po operacji rdzenia kręgowego w odcinku piersiowym, leczona w Ośrodku Rehabilitacji Narządu Ruchu ,,Krzeszowice” SP ZOZ. Pacjentka ćwiczy elementy zestawu tai chi na siedząco. / www.rehabilitacja-krzeszowice.pl

Można zauważyć, że ćwiczenia tai chi mogą być szeroko stosowane w jednostkach szpitalnych, nawet u najbardziej poszkodowanych i obciążonych pacjentów. Pomimo występowania u nich schorzeń współistniejących. Ćwiczenia mają możliwość szerokiej modyfikacji, jak np. przedstawiona tu opcja na siedząco. Dzięki zaangażowaniu oddychania i koncentracji umysłu sprawdzą się u pacjentów kardiologicznych, neurologicznych, ortopedycznych, a przede wszystkim teraz u pacjentów post-covid.

Piśmiennictwo

1. Mańko G, Ziółkowski A, Mirski A, Kłosiński M: effectiveness of selected Tai Chi exercises in a program of strategic rehabilitation aimed at improving the self-care skills of patients aroused from prolonged coma after severe TBI; Med Sci Monit 2013; 19:767-772.

2. Mańko G, Kruczkowski D, Tomasz Niźnikowski T, Perliński J, Chantsoulis M , Pokorska J, Łukaszewska B, Ziółkowki A, Marek Graczyk M, Starczyńska M, Jaszczur-Nowicki J: Effect of programmed physical activity measured with levels of body balance maintenance. Med Sci Monit 2014;20: 1841-1849.

3. Mańko G, Rasmus A, Łukowicz M: Wpływ treningu sensomotorycznego na jakość życia pacjentów z przewlekłym zespołem bólowym odcinka lędźwiowego kręgosłupa: Acta Balneol, TOM LVII, Nr 1 (139);2015:40-47.

4. Mańko G, Kocot I, Pieniążek M, Sosulska A, Piwowar H, Assessment the risk of falls versus postural stability of the elderly, using a stabilographic platform: Security Dimensions: 2016, nr 20, s. 111-130.

5. Sobański G, Mańko G, Sitkiewicz A, Jekiełek M, Sikora A, Nitecka E, Chrościcki P, Ocena skuteczności program rehabilitacji zawierającego techniki Tai-Chi w leczeniu zespołów bólowych kręgosłupa lędźwiowego w porównaniu z programem standardowej rehabilitacji. Acta Balneol, Tom LX, Nr 1(155); 2019 57-61.

6. Mańko G, Pieniążek M, Tim S, Jekiełek M; The effect of Frankels Stabilization Exercises and Stabilometric Platform in the Balance in Elderly Patients: A Randomized Clinical Trial. Medicina 2019: Vol.55, nr 9 art.no 583, s 1-13.